Letërsia e Lasër Stanit një unicum në letërsinë shqipe

“Stani tashmë është i njohur dhe i shënjuar si tregimtar origjinal, që shkruan mjeshtërisht për të vërtetat e mëdha të letërsisë; ato temat e përhershme, siç janë: dashuria e urrejtja, jeta e vdekja, e mira dhe e keqja.  Me një gjuhë artistike magjike, me një strategji rrëfimi dridhmuese, personazhet e tij, ravijëzohen si karaktere fluide, që jetojnë në ambiente tona, marrin frymë prej tyre, bien në dashuri, e humbin atë, fitojnë e humbin famë, përplasen nga dallgët e jetës, dhe kështu lënë vragë në ndërgjegjen e lexuesit. Sepse aureola e tyre është aureola e njeriut që jeton për çdo ditë. Me të vërtetat e pakontestueshme dhe të vlefshme për gjithë.[…]Letërsia e Lasër Stanit përbën një unicum në letërsinë shqipe.” NU

 

Ndue Ukaj

Prishtinë, 1 mars 2016

Përsiatje për librin me tregime të Lazër Stanit, Koha për nuse, Botimet “Fishta”, 2015

Rregulli i parë për një stil të mirë, është të kesh diçka për të thënë, shkruan A. Schopenhaueri. E lexoj librin me tregime “Koha për Nuse” të Lazër Stanit dhe them se ky autor ka gjithmonë diçka për të thënë. Në tregimet e kësaj përmbledhje, ashtu sikurse edhe në krijimtarinë e tij të mëparshme, ai rrëfen bukur, me elegancë dhe magji shkrimi. Sepse ai ka gjithmonë diçka të re për të thënë, dhe këtë e thotë me një stil të lartë, gjuhë të bukur e narracion dridhmues.

Nga përvoja e dimë se historia e njerëzimit, rrekët të shpjegojë me metoda empirike e fakte të gjithfarshme, historinë e njeriut në universin tonë, mirëpo përtej mundësive që afron shkenca, historia dhe dijet tjera humane, kapërcen letërsia, e cila e riprodhon shpirtëroren, dhe i thyen kufijtë e parapërcaktuar e të ngurtë doktrinarë. Si e tillë, ka fuqi të jetë vlerë e përhershme, dhe e vlefshme universalisht. Mu për këtë, janë lexues të panumërt, ata që rrinë të shtangur para tregimeve për ngjarje e personazhe që s’i njohin fare; para poezive të shkruara nga përvoja krejt personale; para romaneve që ndërlidhen me kohë e hapësira që kurrë s’i kemi parë e vizituar. Dhe këto vepra imagjinare, lexuesit i përjetojnë dhe përftojnë si fate e eksperienca te tyre, përkundër faktit se e dinë se lexojnë fiksione. Nisur nga kjo që thamë, pyetet shpeshherë: ku buron fuqia e letërsisë? Çfarë janë të vërtetat e saj, dhe sa kanë peshë ato? Pse na parapëlqen të lexojmë për gjëra e personazhe që e dimë paraprakisht se janë fiksione apo të vërteta të imagjinuara?

Këto përsiatje teorike, vijnë e veniten – bëhen gjithnjë e më pak të vlefshme, sapo lexojmë një tregim të mirë. Ngashënjemi, joshemi e bashkëformësojmë të vërtetat tona, në saje të leximeve. Sepse nga leximi ne përfitojmë kënaqësi, dituri, informacion; hapim horizonte tjera për të kuptuar njeriun e universin.

Këto ndjenja i përftoj kur i lexoj tregimet e Lazër Stanit, tregime këto që lexohen me kënaqësi. Sepse ato kanë fuqi të përvetësojnë për bukurinë artistike; të tërheqin për fuqinë e gjuhës; të magjepsin për stilin e rrëfimit; të hapin horizonte, me idetë dhe fatet e karaktereve. Dhe jo vetëm kaq: nëpërmjet tregimeve të tij, lexuesi përfiton mençuri e bukuri estetike.

Stani tashmë është i njohur dhe i shënjuar si tregimtar origjinal, që shkruan mjeshtërisht për të vërtetat e mëdha të letërsisë; ato temat e përhershme, siç janë: dashuria e urrejtja, jeta e vdekja, e mira dhe e keqja.  Me një gjuhë artistike magjike; me një strategji rrëfimi dridhmuese, personazhet e tij, ravijëzohen si karaktere fluide, që jetojnë në ambiente tona, marrin frymë prej tyre, bien në dashuri, e humbin atë, fitojnë e humbin famë, përplasen nga dallgët e jetës, dhe kështu lanë vragë në ndërgjegjen e lexuesit. Sepse aureola e tyre është aureola e njeriut që jeton për çdo ditë. Me të vërtetat e pakontestueshme dhe të vlefshme për gjithë.

Këto janë disa nga karakteristikat e tregimeve “Koha për nuse”, libri i fundit i Lazër Stanit.

Stani në këtë përmbledhje me tregime, hapë rrugë të vogla, për të kuptuar të vërteta të mëdha për individin në shoqëri, ku politika ngarend ta tkurrë lirinë  e tij, dhe ku kujtesa është një muskul që gjithmonë thërret për t’u ushtruar.

Për mua, letërsia e mirë, është ajo e cila të jep kënaqësi, dituri, të joshë e të plotëson estetikisht; të tërheq ka dilema të shumta- është ajo letërsi që ka fuqi të mbajë nën kthetrat e saj të bukura, me të cilat të shpie nëpër skutat e imagjinatës së autorit; të ndeshë me individë e karaktere nga më të ndryshimet. Në përkim me këtë pohim, po e citoj dijetarin e letërsisë Harold Bloom, i cili shkruan: “Fuqia e letërsisë e mbështet mbi tri konstante: shkëlqimin estetik, fuqinë njohëse dhe urtësinë.” Pa mëdyshje, këto tri kategori letrare: semantike, estetike e filozofike, për mua, janë paradigma të letërsisë. Sepse në substratin e çdo vepre të mirë letrare, qëndrojnë si shtylla që e mbajnë lartë ngrehinën artistike. E këto aspekte, s’janë sporadike, sipërfaqësore e as fragmentare, por janë imanenca e letërsisë së mirë, çfarë është proza e Stanit.

Tregimet e kësaj përmbledhje, shfaqen me tërë përmasën e metaforës së nuses, të vajzës së bukur, asaj vajze e cila hyn në martesë, me lumturinë e natyrshme, sepse është “Koha për nuse”, dhe gjatë jetës, nusja ndeshet me sfida, thyhet, vyshket, sepse e shoqërojnë paradokset e paevitueshme.

Si çdo letërsi e mirë, edhe tregimet e tij kanë për subjekt tema e ngjarje që ndërlidhen me dramën e njeriut, përplasjet e tij nëpër krajata, dashuri, sfida, humbje, tradhti, fitore, paradokse. E gjithkund, dashuria është nyja përbërëse e tregimeve, e shfaqur në forma e variante të ndryshme, gjithherë si instanca supreme e letërsisë, për të qenë kripa, pa të cilën tregimet s’mund t’i rezistojnë dot kohës. Karakteret e tregimeve të Stanit shpërfaqin kontekstin e shoqërisë ku jetojnë, ngjizen dhe bëjnë jetë në kontekste të caktuara, por gjithmonë shfaqen autentike, të tillë çfarë vërtet janë. Ato janë karaktere të brishta, siç janë jetët njerëzore; sfidohen me dashurinë, humbjen, famën, pushtetin, dhimbjen paradokset dhe ambiguitet e jetës.

Autori i “shpëton” tundimit për të rrëfyer tema të mëdha, ashtu siç i shpëton tundimit të bie në retorikën e gjuhës që depërton lehtësisht të lexuesi. Ai shkruan letërsi, ku gjuha është esence, ndaj, rrëfimi i tij është i fermentuar me një gjuhë subtile, të pasur, me krahasime e depërtime që përshkruajnë magjishëm ngjarjet, rrethanat, karakteret dhe situatat ku ata ndërveprojnë. Duke rrëfyer, autorit s’i shpëton asgjësë, sepse në detaje rrëfen për jetët e personazheve të tij, ambientet ku jetojnë, marrëdhëniet që ndërtojnë me tjerët dhe ndjenjat që ushqejnë. Kësisoj është idioti që arratiset në Amerikë me romanin e huazuar nga alteregoja e autorit, kështu është personazhi në tregimin “Përqafim në mort”, djali që dashuronte vajzën e mikut të babait të tij, dhe papritur kupton se vajzës i ka vdekur i ati.

Në tregimin antologjik “Daiza Zaharia”, autori luan mjeshtërisht edhe me filozofinë e intertekstit dhe diskursin biblik, duke ndërfutur citate nga Bibla, dhe duke kontekstualizuar ligjërimin biblik, si fuqi njohëse dhe kulturë universale.

Ndërsa fati i doktorit që përgojohet se shëron magji në tregimin e parë, e hapë këtë përmbledhje me 8 tregime magjike. E në fakt, tregimi “Të magjepsurit” e shoh si një sinjifikativitet për të lexuar tregimet e tij, sepse ato janë shkruara me një realizëm magjik i jashtëzakonshëm. Në këtë tregim kemi shkëlqim estetik e magjisë rrëfimi; është një tregim   atraktiv, i ngjeshur me gjuhë dhe stilizime.

Karakteret e tij janë fate psikologjike që s’mund t’iu shpëtojnë grackave të fatit, ndaj ato i shoqëron humori, dëshira, dashuria, mërzia, humbja e nganjëherë marrëzia. “Pianisti”, është tregim i realizuar mjeshtërisht, ku ndeshim artistin që braktisë jetën e tij, dhe jeton me bagëti.

Ashtu sikurse  pianistit i pafat që duhet të merret me blegtori, edhe në fund, fati i gruas  Daiza Zaharia, janë fate të personazheve të skalitur mrekullueshëm, që hyjnë në galerinë e personazheve më të spikatura të tregimit shqiptar. Autori, kudo me shumë mjeshtëri, e ndërfutë temën e madhe të dashurisë, pa të cilën letërsia s’mund ta ketë statusin që ka. Mirëpo, dashuria asnjëherë nuk banalizohet, por është fusha e epërme e ndjenjave të fisme, gravituese, hyjnore, rreth së cilës vërtiten fatet e njeriut e njerëzimit.

Një tipar tjetër karakteristik i tregimeve të Stanit është humori shumë fin, i realizuar mjeshtërisht, që shpërthen fuqishëm, nëpërmjet pavetëdijes së personazheve, sidomos kur ndeshen  me furtunat e jetës.

Teoricienët e letërsisë, tipar specifik të tregimit, pohojnë koncizitetin. E Stani e realizon mirë këtë përbërës. Ai e tkurrë ngjarjen, e ngjeshë dhe e dendëson shprehjen. Një element tjetër, që i shtohet cilësisë së tregimeve të tij, është gjuha e kultivuar maksimalisht; një fermentim i gjuhës, që tjerrë fjalën, e laton mendimin dhe e stilizon mrekullueshëm shprehjen. Mendimi i tij, fermentohet si me daltë dhe autori rrëfen me kompetencë narrative.

Stani rrëfen në detaje, tregimi i tij ka dinamikë tekstore, ndaj lexuesi shtegton me personazhet, sikur vetë të ishte pjesë e atyre trilleve imagjinatave.

Autori s’është nga ata shkrimtar që shkruan për tema e subjekte që në shikim të parë të yshtin dhe kanë tagrin të duken apo shfaqen të mëdha; letërsia e tij epiqendër ka individin, ato temat e përhershme njerëzore, i bindur se na duhet një letërsi e bazuar te dashuria, nderi, dhembshuria, krenaria, mëshira, sakrifica, te vuajta, te dramat jetësor (William Faulkner). Kjo letërsi, s’gjendet nëpër institucione akademike, por në jetën e individit, fatin e tij në raport me ambiciet e aspiratat e tij, relacionet me ambientin ku jeton, njerëzit, politikën, dashurinë, urrejtjen, mungesën, humbjen, famën dhe rënien.

Në tregimet e tij, Stani e thurë fjalinë me një armaturë artistike të fortë, e bën të lëngshme, të yndyrshme, dhe kështu të përvetëson për fuqinë artistike që ka. Ai, subjektin e tfillon si rrëfim, e përpunon si gjuhë dhe e realizon si fabulë.  Të duket sikur autori përshkruan ngjarje të vogla, por ato qëndrojnë thelbin e humanizmit tonë. Ai përshkruan ngjarje me një qartësi narrative befasuese, sepse zhbiron në jetën psikike të personazheve të tij, të cilët gjinden në ambiente shqiptare, por flasin me gjuhën universale të ndjenjave.

Fuqia e letërsisë së Stanit, mbështet te imagjinata e tij e çuditshëm, befasuese, habitëse, plotë paradokse, dhe sigurisht te aftësia e tij për t’i rrëfyer me elegancë.

Autori, i formuar e me kulturë letrare, kompozicionin e tregimit e ndërton sipas mekanizmave narrativ befasues, që s’e le lexuesin për asnjë moment në monotoni. Ai rrëfen temën kryesore, por në çdo rresht e rrëfimi i tij, lëviz.

Stani është autentik në rrëfime, përfton nga ligjërimi universal i letërsisë; e në këtë kontekst, vërehet një ndikim i letërsive të mëdha hispanike.

Lazër Stani, është rrëfimtar magjik, që rrëfen për gjera të jetës së njeriut dhe dëshmon se letërsia e madhe, “s’banon” në kolegje, por te njeriu. Një lexues i mirë, te tregimet e Stanit gjen rrëfim, kompozicion, temë dhe stil.

Klasik është ai libër, për të cilin ne lexuesit dëgjojmë të thonë e kam rilexuar dhe kurrë lexuar, shkruan Italo Calvini në tekstin e tij ”Përse të lexohen klasikët?”

Një libër i tillë, është edhe “Koha për nuse” i Stanit. I përmbylli këto përsiatje dhe më kënaqësinë e një lexuesi, brohoras: letërsia e tij përbën një unicum në letërsinë shqipe.