Pa njohur të shkuarën është e vështirë që të këqyrësh të ardhmen. Ne e kemi humbur sensin e këtij shikimi, ndërsa gabimet i përsëritim në forma të ndryshme, por në thelbin e njëjtë: Derdhja e helmit ndaj tjetrit, që s’është asesi i barabartë me ne, por edhe përshtatja e frikshme me politikën e ditës.
Këtu po botojmë një seri të Fletërrufeve, që iu bënë në të gjallë, Profesor Eqerem Çabej nga kolegët e tij. Ishte një kohë e çmendur e një revolucionarizimi pak si shumë kinez, gjë që i përfshiu dhe shumë emra të njohur të shkencës në këtë debat. Asokohe Shqipëria ishte e ndikuar nga revolucioni kulturor alla-shqiptar, një pasqyrim i revolucionit të vëllait të madh kinez.
Gjithçka lidhet me fjalimin e madh të 6 shkurtit, kur Enver Hoxha mbajti një fjalë, që do të ishte një gur miliar për zhvillimet e asaj kohe social-kulturore të Shqipërisë. Siç ndodhte rëndom asokohe pas fjalimit të tij programatik, instancat e përçonin në të gjithë strukturat e jetës shoqërore, ku kërkohej me ngulm të kritikohej gjithçka. Në vend, paçka se sot vishet dhe transformohet, shumë njerëz e përqafuan si nismë dhe e konvertuan me një lëvizje revolucionare, ku duhej të goditeshin kudo që të haseshin, ato që asokohe njiheshin si shfaqje të huaja, borgjeze etj.
Në modelin kinez forma që u gjet për t’i dhënë jetë kësaj ishte e ashtuquajtura fletë-rrufe, ndoshta përkthimi direkt i Dacobaos që varësisht institucioneve dhe fuqisë së saj ishte e pajisur dhe me ilustrime grafike, kryesisht në fushën e karikaturës. Veçse po ta shikoje veten aty, në masë shqiptarët do të tallnin dhe viktima sociale humbte shumë sa i përket staturës së vet në shoqëri. Mundësisht ajo realizohej në një fletë të trashë dhe vendosej në vendet më të dukshme, në hyrjet e shkollave, ndërmarrjeve, kudo që binte në sy.
Për viktimat kishte dy rrugë ose ta shmangnin dhe të merrnin parasysh stigmën që do t’i ndiqte këtej e tutje dhe pastaj të jetonin të veçuar ose ajo që e bënin shumica, të cilët kthenin një përgjigje po në një karton, ku shpjegonin se e kuptonin fajin dhe justifikoheshin pak për t’i lënë vend shpjegimeve dhe mbi të gjitha premtimit të ndryshimit.
Mania kombëtare e fletërrufeve ishte e tillë ku nuk u kursye askush, që mendohej si ndryshe, por që ishte i kapluar nga mendime jo “të mira”.
Në këtë vazhdë, nuk mund të shpëtonte Eqerem Çabej me një seri fletërrufesh, kur autorët e tyre (zakonisht kolegë) i këmbëngulnin deri në fund, pasi nuk mund të “kënaqeshin” nga përgjigjet e tij. “Ka pasur teza të profesor Çabejt në të cilat shumë ose disa studiues të kohës nuk ishin dakord me to. Janë përpjekur që t’i interpretojnë pak politikisht që e pengonin disi punën e tij, por tezat e profesor Çabejt kanë qenë teza me taban të fortë kombëtar dhe shkencor, ndaj edhe nuk mund t’i pengonte ndokush, sepse kishin gjetur aq përhapje dhe miratim në rrethet e studiuesve”, na ka shpjeguar gjuhëtari Seit Mansaku, bashkëkohës i tij.
Fletërrufetë kundër Çabejt filluan një ditë prilli të vitit 1967 dhe vazhduan për një vit deri më prill 1968, por në rastin e tij “kundra autoriteteve të huaja” në shkencë. Shumë vite më vonë, e bija e tij do kujtonte se “Ashtu si me tekstet e fletërrufeve, të cilat i ka kopjuar me dorën e tij, edhe gjatë këtyre mbledhjeve Çabej ka mbajtur shënime në trajtën e një proces-verbali me shkurtime. Besoj se këto shënime në radhë të parë i duheshin për t’i pasur parasysh kritikat e për të marrë masat mbrojtëse. Por fakti që i ka ruajtur do të thotë se i ka lënë edhe si një dëshmi. Të gjitha këto tekste, shumica me dorëshkrimin e tij, i ka futur e ruajtur në një zarf me format gjysmë A4, me shënimin sipër: Fletërrufetë. Kjo fjalë shkruar me të kuqe!”
Profesori ishte në apogjeun e vet shkencor. Ai përgatiti Mesharin, një vepër me përmbajtje fetare, që vite me radhë u ndry në bodrumet e Institutit të Gjuhësisë. Sa ishte gjallë arriti të botonte vëllimin e dytë të “Studime të Etimologjisë së shqipes” … Germat ‘A’ dhe ‘B’. Vëllimin e parë e la gati për botim, por nuk mundi të botohej, sepse kishte probleme teorike. Botohet vetëm në Prishtinë. E për sa i përket MESHARI-t, Profesor Çabej jo vetëm që bëri transkriptimin dhe transliterimin e veprës, por ka bërë një hyrje kritike, historike, kulturore dhe gjuhësore, “që është model për studimet e këtij lloji. Me një vështrim të dyanshëm, për autorin, për kohën, për rrethanat historike, kulturore, kishtare. Dhe, është vërtet një punë, e cila mund të vlerësohet si një nga punët më madhore të filologjisë shqiptare…”, shton Mancaku i pyetur kohë më parë nga ne.
Fletërrufetë ndaj tij u bënë në harkun e një viti dhe autorët e saj, që ia varën këto edhe kur u ndërrua Instituti, nuk u kënaqën me përgjigjet e tij. Sërish personaliteti i Çabejt nuk u ndryshua: “rezultatet – qofshin edhe modeste – të gjuhësisë shqiptare në ndriçimin e problemit të autoktonisë e të burimit të gjuhës shqipe prej ilirishtes mendojmë se mund të jenë me dobi edhe për arkeologjinë shqiptare. Do të jetë mirë që në të ardhmen të ketë një bashkëpunim më të ngushtë midis disiplinave që në fund të fundit synojnë në një qëllim të përbashkët” përgjigjet ai. Nuk tërhiqet, por disiplinën e tij të studimeve në gjuhësi e ka të shenjtë, ashtu si edhe dinjitetin e tij. Akuzohet sepse citon ?!, për ‘ndikimet’ e tij…Për të gjitha, ai jep një përgjigje shkencore. Pak vite më vonë, në datën e themelimit të Akademisë, vetë Enver Hoxha simboli i Dogmës e mban afër, krahas me Prof. Aleks Budën. Ata që se duan nuk e zgjasin shumë. Heshtin…
Me pak fjalë: Absurdi i kohës ku jetuam nuk duhet të na shmangë nga koha e sotme me të gjithë bëmat tona, ku ne jemi të destinuar t’i përsërisim gabimet. Këtë e tregojmë me nënshtrimin e gjithkrejt ndaj politikës së ditës. Dhe, rasti i Çabejt tregon sesa lehtë manipulohemi nga ata që e drejtojnë politikën.
Kur shkencëtarët shqiptarë i përvisheshin Çabejt me fletërrufe!
Kishin kaluar vetëm pak ditë pas “fjalimit të 6 shkurtit”, në prill të vitit 1967 kur është vendosur fletërrufeja e parë kundër Eqrem Çabejt. Punonjësi i Institutit të Gjuhësisë dhe pedagogu në Fakultetin Histori-Filologji, dega e Gjuhë-Letërsisë ishte në moshë tashmë jo të re i ekspozuar para të ashtëquajturit “vrullit revolucionar” të kolegëve të tij. Duke iu referuar kujtimeve të znj. Brikena Çabej, po sjellim ato që ajo kujton nga ajo kohë: Nga bisedat e dëgjuara më vonë shtëpi, di se fletërrufetë kanë qenë me përmasa të mëdha, “sa një bojë njeriu”, “sa një çarçaf”, e binin në sy sapo hyje në godinën e Fakultetit e më pas të Institutit. Sepse kur Instituti i Gjuhësisë u bart nga godina e Fakultetit në tjetrën, ku ndodhet edhe sot e gjithë ditën, bashkë me orenditë e raftet e librave u bartën edhe fletërrufetë kundër Eqrem Çabejt, të cilat u varën më pas në muret e Institutit të ri. Bartja besoj ka qenë aty nga vera e vitit 1967. Im atë tregonte më vonë pak me shaka e pak me hidhërim një ngjarje me mikun e tij Skënder Luarasi, pikërisht në këtë kohë. Luarasi shkonte hera-here për të pirë kafe sëbashku, si shokë të vjetër që ishin qysh nga studimet në Vjenë. E gjen duke punuar në zyrë dhe i thotë: “Ç’po bën i mbyllur këtu?” “Ja, po i shes shpirtin shejtanit” i gjegjet Eqremi. “Ah, kjo shprehje meriton një fletërrufe”, i thotë Skënderi gjoja me të rreptë, por me humor. “Shko, vëre një dhe ti, ka mbetur edhe pak vend,” ia kthen Eqremi. Luarasi mërzitet shumë dhe shfajësohet njëqind herë që e lëndoi mikun: Aq kohë kishin fletërrufetë varur aty në korridorin e hyrjes, sa Luarasi hynte e dilte në Institut pa i vënë re më.
Eqrem Çabej ishte 59 vjeç kur nisi historia e fletërrufeve. Kur mbushi 60 vjeç, më 1968, fletërrufetë ishin ende në muret e Institutit. Pas kësaj ai nuk dha më mësim në Universitet”.
FLETËRRUFEJA 1*
PRILL 1967
Fletë-rrufe
Prof. Eqrem Çabejt
Ne çuditemi pse vazhdoni të mbani qëndrim të rezervuar karshi rezultateve të arkeologjisë sonë, në lidhje me sqarimin e problemit të lashtësisë ilire, aq më tepër për epokën prehistorike (Eneolith dhe bronx) ku të dhëna gjuhësore nuk ka? (Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, dispensë, kumtesa: Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe, Konferenca I e studimeve albanologjike, dhe në diskutimin tuaj të fundit.)
Në dispensën tuaj “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe” ju flisni gjerësisht për shkencëtarët e huaj që janë marrë me gërmime arkeologjike, kurse për rezultatet e arritura nga arkeologjia shqiptare mjaftoheni me një paragraf të thatë e të përgjithshëm. Pse ky qëndrim?
A vazhdoni të mbani mendimin tuaj se koha e këtij shtegtimi dhe e vendosjes së tyre në Gadishull (është fjala për prehistorinë e popullit shqiptar) nuk mund të caktohet më qartë as historikisht as me mjetet e arkeologjisë? (kumtesa f. 91)
Pse ju vazhdoni të konsideroni qytetet ilire Amantinë, Byllisin, Foiniken koloni greke (kumtesa f. 105) kur të dhënat arkeologjike dhe burimet e tjera tregojnë të kundërtën?
Kolektivi i Sektorit të Arkeologjisë
Skënder Anamali Hasan Ceka
Dhimosten Budina Bep Rebani
Hëna Spahiu Muzafer Korkuti
Zhaneta Andrea
prill 1967
PËRGJIGJE 1
MAJ 1967
Përgjigje
Kritikën që më bëhet nga ana e Kolektivit të Sektorit t’Arkeologjisë, pavarësisht nga pikat e veçanta që preken në të, e gjej në përgjithësi e në parim të drejtë në këtë vështrim, që unë nuk kam ndjekur sa duhet sukseset ku ka arritur arkeologjia e vendit në studimin e prehistorisë së popullit shqiptar e të kulturës ilire në vendin tonë.
Për hir të së vërtetës do të them ndërkaq se unë punën që ka kryer arkeologjia shqiptare gjatë viteve të pushtetit popullor për ndriçimin e së kaluarës së popullit tonë, duke u udhëhequr nga direktiva e drejtë e Partisë që t’u jepet prioritet gërmimeve për zbulimin e kulturës ilire në Shqipëri, e kam çmuar dhe e çmoj shumë lart, shumë më lart nga sa duket të kenë përshtypjen shokët e sektorit t’Arkeologjisë. Në dispencën e vitit 1960 (f. 14, 32) kam vënë në dukje sukseset e kësaj pune të madhe. Atje dhe në punime më të vona kam shprehur njëkohësisht shpresën që “vetë trualli i Shqipërisë ndërkaq mundet që ruan fshehtësirën e burimit të gjuhës së saj; shati i arkeologut mbase edhe këtu do të vërë një ditë gjuhëtarin përpara një gjëje të papritur” (“Studii si Cercetari lingvistice” X 4, 1959, shqip te “Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës”, Seria Shkencat Shoqërore 3, 1963, 101). Më shprehimisht kam thënë në një kumtesë të vitit 1964 (sh. “Revue roumaine de linguistique” X, 1965, Nos 1-3, f. 104 v.) që “është me rëndësi që në disa stacione prehistorike të vendit vërtetohet një kontinuitet (vazhdimësi) i kulturës, i cili mund të flasë për një kontinuitet të popullsisë, e në çdo rasë vjen e u shtohet argumenteve me karakter linguistik”, në lidhje me autoktoninë e popullit shqiptar. Në këtë drejtim jam shprehur edhe në kongresin e Sofjes të vitit të kaluar, khs. Les problèmes fondamentaux de la linguistique balkanique, 1966, f. 51v. Unë s’ka si të mos njoh rezultatet ku me mjete të tjera arrihet aty ku ka arritur prej kohësh gjuhësia shqiptare në lidhje me autoktoninë ilire të popullit tonë.
Etnogjeneza shqiptare, puna e autoktonisë, çështja sa i lashtë është populli shqiptar në viset e tij historike dhe prej cilës gjuhë ballkanike të vjetër buron gjuha e tij, këto janë probleme të përbashkëta për historinë, për gjuhësinë, për arkeologjinë prehistorike e për etnografinë shqiptare. Këto disiplina kanë rrugë të ndryshme për të zgjidhur ose për t’i afruar zgjidhjes këto probleme të vështira. Secila nga këto, njëkohësisht duke punuar me metodën e vet, duhet që në një masë adekuate t’i bëjë të vetat rezultatet e disiplinave të afra. Gjuhësia duhet të nxjerrë më shumë dobi nga rezultatet e arkeologjisë nga ç’ka bërë gjer më sot. Më anë tjetër rezultatet – qofshin edhe modeste – të gjuhësisë shqiptare në ndriçimin e problemit të autoktonisë e të burimit të gjuhës shqipe prej ilirishtes mendojmë se mund të jenë me dobi edhe për arkeologjinë shqiptare. Do të jetë mirë që në të ardhmen të ketë një bashkëpunim më të ngushtë midis disiplinave që në fund të fundit synojnë në një qëllim të përbashkët. Me këtë rrugë mund të kapërcehen edhe disa pikëpamje të trashëguara prej së kaluarës, të cilat do të zhduken në dritën e zbulimeve e të studime ve tona të reja.
Eqrem Çabej
FLETËRRUFEJA 2
3 MAJ 1967
Përgjigje Prof. Eqrem Çabejt
Në përgjigjen tuaj, në parim pranoni si të drejtë kritikën e kolektivit tonë në vështrimin që NUK KINI NDJEKUR SA DUHET SUKSESET që ka arritur arkeologjia e vendit në studimin e prehistorisë e të kulturës ilire në vendin tonë.
Më poshtë thoni se: “UNË S’KA SI MOS TË NJOH REZULTATET ku me të tjera mjete arrihet aty ku ka arritur prej kohësh gjuhësia shqiptare në lidhje me autoktoninë ilire të popullit tonë” d.m.th. në lidhje me këtë problem SIMBAS JUSH ARKEOLOGJIA NUK DHA ASGJA TË RE, në fillim thoni se “NUK KINI NDJEKUR SA DUHET SUKSESET E ARKEOLOGJISË”, kurse më poshtë thoni S’KA SI MOS TË NJOH REZULTATET. Si t’i kuptojmë këto pohime të kundërta? Përveç kësaj, A MENDONI JU SE ARKEOLOGJIA E JONË KA DHËNË REZULTATE QË SHKOJNË MA TEJ SE KUFIRI “ku ka arritur gjuhësia” për problemet e etnogenezës?
Të paqarta kanë mbetë në përgjigjen tuaj evazive edhe këto çështje për të cilat kërkojmë të dijmë veçmas edhe një herë:
– Në dispensën tuaj (f. 14) citoni një varg arkeologësh të huaj që kanë bërë kërkime arkeologjike në Shqipëri para çlirimit. Së pari aty ka pasaktësira, së dyti ata nuk flasin aspak për problemin e lashtësisë dhe autoktonisë së ilirëve, prandaj ÇUDITEMI PSE I CITONI, ÇDO TË PROVONI ME KËTË?
– A vazhdoni të mbroni mendimin tuaj se koha e këtij shtegtimi dhe vendosja e tyre në Gadishull nuk mund të caktohet më qartë as historikisht, as me mjetet e arkeologjisë?
– A vazhdoni t’i konsideroni Amantinë, Bylisin, Foiniken (Finiqin) koloni greke?
Tiranë, 3.V.1967
NGA KOLEKTIVI I SEKTORIT TË ARKEOLOGJISË
FLETËRRUFEJA 3
TETOR 1967
Shokut Eqrem Çabej
Më 3 maj ne varëm një fletë-rrufe në të cilën shkruanim se përgjigja juaj nuk na kënaqi. Nga 3 pyetjet, 2 ju nuk ju përgjigjët fare, kurse çështjen sesi i vlerësoni rezultatet e arkeologjisë, në thelb i shmangeni, sepse pohimet tuaja “se nuk i kini ndjekur sa duhet sukseset e arkeologjisë” dhe “s’ka si të mos i njoh rezultatet e saj” s’kanë të bëjnë fare me atë që ne kërkojmë.
Ne nuk synojmë t’i imponojmë askujt pikpamjet tona. Në shkencë diskutimi dhe rrahja e mendimeve është ligj e metodë pune. Fletë-rrufetë tona të mëparshme dhe kjo e sotmja kanë për qëllim të sqarojnë disa probleme me karakter shkencor.
Duke vështruar çështjen nga kjo anë nuk na duket korrekte që edhe pse kanë kaluar 5 muaj, ju akoma nuk keni denjuar t’i epni përgjigje fletë-rrufesë sonë të 3 majit.
Si ta shpjegojmë sjelljen tuaj: me mungesën e kohës apo me ndonjë arsye tjetër?
Po ju shokë të sektorit të gramatikës dhe punonjës të tjerë të Institutit si i shikoni këto çështje?
Pse nuk merrni pjesë në këtë diskutim shoqëror?
Kolektivi i sektorit të Arkeologjisë
PËRGJIGJJA 2
NËNTOR 1967
PËRGJEGJE KOLEKTIVIT TË SEKTORIT T’ARKEOLOGJISË
Në vijim të përgjegjes sime të majit të kaluar, po duke hyrë këtu vetëm në disa çështje të veçanta që preken në fletërrufetë e ndryshme të kolektivit, po prek sidomos këto pika.
- Meritat e arkeologjisë shqiptare i kam vënë në dukje në vendet që citohen në përgjegjen time të parën. Ndërkaq kam rezervimet e mia parimore lidhur me barazimet: kulturë prehistorike = etnos = gjuhë, sidomos përsa i përket fushës së gjuhësisë.
- Lidhur me citimet. Pa mohuar aspak meritat e dijetarëve të huaj, nuk kam në parim asnjë preferencë për ta. Punën e arkeologjisë vendëse e kam cituar pa dhënë emra, sepse e kam marrë si një punë kolektive në përgjithësi. Unë e kam zakon t’i citoj edhe ata që më kanë dhënë të dhëna të reja me kumtime me gojë. Më anë tjetër rezultatet e gjuhësisë shqiptare nuk citohen prej arkeologëve me asnjë rresht: me gjithë se ajo ka thënë një fjalë të re në lidhje me autoktoninë e popullit shqiptar e me rolin jo vetëm marrës po edhe dhënës të këtij populli ndaj fqinjve të tij. Këto rezultate kanë gjetur edhe njohje zyrtare (sh. A. Kostallari Mësuesi VII Nr. 41, 13. X. 1967, f. 3). Me këtë nuk kërkoj aspak që këto të citohen nga arkeologët.
- Mendimit që koha e shtektimit dhe e vendosjes së stërgjyshëve të shqiptarëve në Gadishull të Ballkanit nuk mund të caktohet më qartë as historikisht as me mjetet e arkeologjisë unë i mbahem edhe sot e gjithë ditën. Gjuhësinë shqiptare ndërkaq e intereson më fort puna e autoktonisë së popullit shqiptar sesa ajo e ilirëve, megjithë se kanë lidhje në mes të tyre. Ajo nuk pëson ndonjë dëm, edhe po të vërtetohet që ilirët janë të ardhur në Ballkan në një periodë historike. Autoktonia nga pikëpamja e kohës është gjithmonë relative.
- Qytetet Amantia e Byllis janë ilire nga emri dhe për kohën e parë pas themelimit të tyre. Me kohë dihet se u bënë qytete të përziera iliro-greke-romake. Si të helenizuara më vonë i jep edhe “Historia e Shqipërisë” vëll. I f. 107; ashtu më parë edhe S. Anamali (Buletin 1949, Nr. 4 f. 63): “Ma vonë Amantia e Byllis ranë nën influencën e Apollonis dhe u helenizuen”. Kështu cilësimi i këtyre qyteteve si ilire është poaq i njëanshëm sa dhe cilësimi i tyre nga ana ime (për një lapsus) si qytete greke-dorike. Ndryshe qëndron puna me Foiniken. Kështu edhe te vepra “Iliria dhe ilirët” botuar nga Kolektivi i Arkeologjisë në ff. 522 e 532 Amantia e Byllis jepen si qytete ilire, po në f. 542 Foinike jepet si “qytet”.
Këto janë shkurt disa mendime të miat rreth këtyre çështjeve, për të cilat nuk kam gjë tjetër për të shtuar.
- XI. 1967, Eqrem Çabej