Live në Emisionin Ekspres, KOHA VISION, Kosovë

#FemArt, Prishtinë

Intervistoi Edona Binaku

KOHA VISION: Ju keni punuar si gazetare për njëzetë vjet në media ndërkombëtare si dhe keni punuar edhe në Unesco. Përveç angazhimit në punimet akademike dhe shkrimit të prozës, sa hapësirë zë poezia në përditshmërinë tuaj?

Klara Buda: Të them të drejtën, ndoshta do t’ju zhgënjej pak por unë nuk e mbaj veten si poete, gjithsesi të gjithë ata që shkruajnë kanë një sensibilitet të veçantë për botën dhe me një përkufizim klasik të poetit, i cili është një rebel kundër pushtetit, kundër padrejtësive e në ndihmë të komunitetit, po, në këtë prizëm jam poete. Në fakt më tepër shkruaj prozë, kam edhe shumë flakërima poetike por në jetën time nuk i kam kushtuar vëmendje të veçantë poezisë, përkundrazi në tekstin tim që është shpesh herë prozë poetike une përpiqem ta vras poezinë, sidomos në temat serioze. Por në prozën time ka edhe personazhe që shpikin këngë ose tek tuk ndonjë poezi. Poezia është gjithmonë e pranishme në shkrimin tim.

KOHA VISION: Libri juaj është titulluar “Pëshpërimë Gruaje” dhe ndoshta do të ishte shumë mirë për gjithë shikuesit tanë që nëse keni mundësi, na shpjegoni pika të shkurtra, diçka më shumë rreth përmbajtjes së librit, sepse gjithë shikuesit që po na ndjekin, besoj se i intereson kjo gjë.

Klara Buda: Romani im i fundit “Pëshpërimë gruaje” është një fiction, që i vendos ngjarjet në totalitarizmin shqiptar, është më tepër sesa një libër feminist, është një libër që trajton lirinë e individit ose më saktë kufizimin e lirive të individit në totalitarizëm dhe meqenëse jemi në temën shumë të nxehtë të dhimbjes së madhe, të traumës së luftës që është dhunimi. Megjithëse historia nuk ndodh në luftë, kam një skpenë ku ersonazhi im kryesor, Alma dhunohet. Personazhi antagonist në libra të tillë mbi diktaturën nuk është një personazh i vetëm, as disa personazhe, por është gjthë sistemi. Kështu që e kam një skenë, që e kemi programuar për mbrëmjen poetike të sotme, një skenë që trajton përdhunimin metaforik të personazhit kryesor nga regjimi totalitar. Dhe për ta hapur më gjerë, sepse çdo autor kërkon që vepra e tij të ketë një qasje universale, e them me plotë gojën që nuk ka vetëm një përdhunim, atë që ndodh gjatë luftës, por ka edhe një përdhunim të përditshëm, që ndodh shpesh në institucione, ndodh çdo ditë, kur nuk respektohet gruaja dhe mendimi i saj, dhe më e rëndësishmja është se duhet filluar nga dhunimi më i dhimbshë por ama nuk duhet harruar edhe ky përdhunimi tjetër, metaforik.

KOHA VISION: Do të diskutojmë sërish për këtë temë sepse kemi shumëçka për të diskutuar sot, ndërkohë që ju keni ardhur me rastin e festivalit të “FemArt”, që ka filluar tashmë. Na thoni në mbrëmjen e sotme, pra në programin “Poezi për fuqi”, ku do të jetë fokusi juaj. Klara, a mund të ndani diçka me ne përsa i përket programit, të cilin do ta shpalosni sot?

Klara Buda: Po themi vetëm diçka për ta mbajtur misterin dhe ndërkohë gjithë dëgjuesve tuaj i bëjme ftesë që të vijnë sot në orën 19:00 tek “Menza Ramiz Sadiku” në Prishtinë, menca e dikurshme e puntorëve që është kthyer sot, në një lokal shumë simpatik. Në program do të jtë nër të tjera edhe një poezi për heroinat e luftës së Kosovës. Madje është diçka që unë bile kisha harruar që e kisha shkruajtur dhe organizatorja e mbrëmjes së poezisë, Ilire Zajmi, e gjeti dhe më tha: “Po kjo poezi?”, dhe pikërisht kjo ishte një poezi për atëherë në atë kohë, në vitin 2015, kur ende nuk ishte ngritur përmendorja e gruas kosovare, luftëtare por edhe viktimë, dhe e paskësha shkruar në krye të një artikulli dhe nuk e dija, e kisha harruar.  Është një flakërime poetike për gruan e dhunuar dhe vajzën që u mbyt në pus dhe nuk u bë kurrë nënë. Për viktimën që u mbars me femijën e përdhunuesit dhe nuk urreu foshnjen e saj. Me këtë dua ta filloj.

KOHA VISION: Nuk dyshoj fare se do të jetë një program i pasur dhe një ngjarje e veçantë sepse vërtetë netët e poezisë zgjojnë një kureshtje shumë të madhe tek publiku kosovar dhe sidomos gjinia femërore. Më intereson të di znj. Buda, është hera e parë që merrni pjesë në “FemArt” apo keni qenë të pranishme edhe në edicionet e kaluara?

Klara Buda: Unë kam qenë në Kosovë vjet, në një mision për paqen dhe kam marrë pjesë si audience në “FemArt”. Jam surprizuar në mënyrën më të mrekullueshme kur pashë që “FemArt”. kishte vënë në skenë “Trayan Ëoman”, që është një nga pjesët më moderne të antikitetit, dhe me një vënie në skenë të mrekullueshme, një bashkëpunim me një trup amerikane, vërtet shoh që janë një ekip shumë novator. Mendoj se janë pikërisht këto lloj aktivitetesh që i duhen Prishtinës.

KOHA VISION: Si e pritët ftesën për t’u bërë pjesë e festivalit kësaj radhe si pjesëmarrëse?

Klara Buda: E prita me aq deshirë sa që pranova të vi në mbrëmjen e poezisë. Në fakt u thash: “shiko, une kam shume faseta, mund të flas për feminizmin goxha më bukur, mund të flas për barazinë gjinore diçka më bukur, por nuk ua mbushja dot mendjen që jam më hsumë prozatore, se sa poete”. Ata po me thoshin: “ Je poete”, me poezi të botuara si mbështetje, kështu që edhe unë erdha (qesh).

KOHA VISION: Aktivistët për të drejtat e grave vitet e fundit sikur po organizohen më mirë mes tyre, tani është edhe festivali “FemArt” që po i jep më shumë hapësirë të mjaftueshme grave të shprehin arritjet e tyre. Ju, a jeni të kënaqura në përgjithësi me këtë lëvizje? Sepse normalisht nuk do të duhej të ishte organizim i veçantë për t’ju dhënë hapësirë zërit të grave dhe ato do të duhej ta kishin në jetën e përditshme, pothuajse çdo ditë, por në këtë rast me gjithë këto organizime dhe gjithë këtë punë që bëjnë organizatorët e FemArt-it, a jeni të kënaqura?

Klara Buda: Jam shumë e kënaqur personalisht dhe e shoh si një iniciativë tejet të domosdoshme të promovimit të vlerave femërore, të promovimit të barazisë gjinore sepse ne kemi tendencën të themi që: “jemi mire, tani kemi femra pedagoge, ministre, ambasadore…”, por ajo që shumë pak e nënvizojmë është raporti grua-burrë në shoqërinë kosovare, edhe më tej në shoqërinë shqiptare, është raporti I një shoqërie patriarkale, ku dominon burri. Unë mendoj personalisht, mbas njëzetë vjetësh që e kam mbuluar Kosovën, kur mendoja se e njoh mire historinë dhe mentalitetin e Kosovës dhe të kosovarëve, mbas njëmbëdhjetë muajve pune përditë në Prishtinë, pikërisht kam zbuluar që është një shoqëri që duhet ta pranojmë, ngelet patriarkale, është një shoqëri që në shumicën më të madhe promovohen ato femra të cilat janë të nënshtruara, që i binden urdhrave, pra normalisht është gjithmonë ajo oda ku komandon burri, domethënë është sistemi klanik që fatkeqësisht ne nuk e heqim dot me një shkop magjik, si këtu edhe ne Shqipëri. Sociologjia edhe shkencat politike e thonë qartë që ne për momentin jemi të paaftë të krijojmë një shtet modern, demokratik, shtetet tona në Shqipëri dhe në Kosovë, duam apo s’duam, pavarësisht sesi trumpetohen, janë shtete paramoderne. Po të shohim sistemin e ndërtimit të partive është një shef i fuqishëm dhe të tjerët nga mbrapa, por nuk do të futem më tepër në këtë anën klanike sesa më intereson fenomeni femër. Unë personalisht kam ikur nga Shqipëria në vitin 1990 dhe jetoj prej tridhjetë vjetësh në Paris. Sigurisht që kam bërë një evolucion në një vend shumë më të përparuar mbi barazinë grua-burrë, gjithsesi edhe në Franë ka pabarazi, ka vende ku burrat paguhen më tepër, gjithsesi vazhdojnë të bëhen dekrete që gratë të paguhen po aq sa burrat. Ajo që do të nënvizoja për situatën në Kosovë, unë nuk mundja më të funksionoja këtu, sepse kisha shkuar në një ambjent tjetër, kthehesh mbrapa në kohë dhe kthehesha mbrapa në një gjendje që unë nuk mundem dot ta pranoj dhe për mua ka qenë një traumë, njëmbëdhjetë muaj në Kosovë dhe me keqardhje e them që gruaja kosovare është ende e nënshtruar, është ende në një pozicion për të cilin të gjithë duhet të luftojmë dhe së pari burrat, ata duhet të emancipohen që të ketë një barazi dhe respekt për femrën. Mjafton të shkojmë tek ekspozita që e hapi FemArt, më është rrënqethur mishi atje, në fakt unë jam alergjike nga myqet dhe thashë se do kaloja shpejtë në ekspozitë, dhe do të dilja në ajër të pastër, se e kanë lënë ashtu me atë erën e rëndë të lagështirës, por kam ikur e fundit, ishte një mrekulli, e përshëndes edhe kuratoren, Elisa Hoxha, e cila është shumë kreative, por e shef atë dhe aty ka vetëm një fytyrë gruaje. Ne të gjithë pjesëmarrësit në inagurim, bëmë foto në ato filtrat transparent, kur janë dëshmitë, por jo vetëm kaq, është e rëndë që sot mbas njëzetë vitesh avancohen shifra si 20.000 të dhunuar femra dhe meshkuj dhe jemi në papërgjegjësinë totale që nuk kemi shifra për këtë, pasi gratë nuk kanë kurajo të dëshmojnë. Ai që do të nxjerri njëzetë mijë femra dhe meshkuj së bashku që kanë dëshmuar duhet të jetë prezent sa më parë në të gjitha studiot televizive. Nuk kemi nevojë të fryjmë shifrat, duhet të punojmë që të hapim mendjet, që meshkujt ta pranojnë këtë si një traumë të të dashurave të tyre, të grave të tyre, të nënave të tyre dhe ta lejojnë shoqërinë të eci përpara. Mendoni një femër të traumatizuar, ajo traumën e mban me vete prej vitesh.  Dhe shpesh herë kjo është shumë indinjuese.

KOHA VISION: Nuk do të dinim ta thonim më mirë këtë që ju sapo e thatë. Znj. Buda treguat se ju keni qëndruar në Kosovë për njëmbëdhjetë muaj, apo jo, në ç’farë roli, keni qenë me ndonjë angazhim apo mision?

Klara Buda: Pas një projekti që bëra për Promovimin e paqes mes Kosovës dhe Serbisë, mbas tridhjetë vjetë në Francë dhe njëzetë vjetë në gazetari, mendova se mund të ndihmoja sadopak duke transpozuar këtu modelin e pajtimit franko-gjerman, por isha gabuar rëndë për faktin se gjermanët humbën luftën, paguan dëmet e luftës, pranuan krimet e luftës, kurse serbët jo vetëm që nuk i kanë pranuar krimt e kryera në Kosovë, por vazhdojnë të kenë dhe të votojnë një regjim që i mohon dhe kështu vazhdon ti dhunojë për herë të dytë viktimat shqiptare. Sigurisht që në çdo luftë ndodhin raste ekstreme ka krime që kryen si përgjigje – se nxehen gjakrat, prandaj dhe krimet e luftës dënohen më pak se krimet në kohë normale, por ama është e pamundur që të kërkosh pajtimin midis Kosovës dhe Serbisë, kur Serbia nuk ka kërkuar falje për krimet, nuk ka njohur krimet dhe ka akoma  1650 të humbur. Pikërisht pas largimit nga Kosova unë kam rimarë studimet doktorale dhe po punoj mbi temën e pajtimit. Sepse ndryshe nga ajo që trumpetojnë mediat, në mënyrë “politikisht-korrekte”, sipas modelit kristian: “ Krishtit i rranë në një faqe dhe ai u kthehu edhe faqen tjetër”. Ai tha: “i fal se nuk dijnë se ç’farë bëjnë”, por që nga Shoa janë të shumtë zërat që janë ngritur, sekrimet e kryera me ndërgjegje të plotë, nuk mund gjithmonë të falen. Dhe do ta mbyll me një shprehje të Zhak Derrida-s, që është një nga autorët, filozofët modern francezë, që e ka trajtuar më shumë pajtimin pas luftrave.Ainë një takim pajtimi në Afrikën e Jugut pyeti një prej viktimave dhe viktima ju përgjigj që: “Shteti nuk mund të falë, unë mund të fal për atë që më ka ndodhur dhe unë nuk jam gati të fal”. Pra, ne shoqëria civile dhe politika duhet të imponojme, që viktimat kanë të drejtat e tyre, viktimat duhet të merren parasysh. Mund të bëjmë paqe me Serbinë, mund të na njohi Serbia, mund të rregullohen marrëdhëniet mes dy vendeve, por ama kurrë nuk mund të anashkalohet trauma që njerëzit e kanë akoma të gjallë dhe në veten e tyre.

KOHA VISION: Zonja Buda, në dallim nga Kosova, në Shqipëri kemi përshtypjen që gratë janë më të zëshme për të drejtat e tyre, por ne dime fare pak sesa jeni të organizuara atje, si shoqëri, keni grupime apo iniciativa të përbashkëta, që punojnë për të drejtat e grave? Klara Buda: Po konsideroj që e njoh temën. Megjithëse prej tridhjetë vjetësh jetoj e punoj, në Paris, si gazetare kam fatin e mirë që të jem e informuar edhe për Francën dhe për Shqipërinë. Sigurisht që ka shumë iniciativa. Me emancipimin e iniciuar gjatë regjimit totalitarist shqiptar, u duk se gruaja ariti, si të thuash, një lloj barazie me burrin dhe për të qenë të ndershëm, kjo ndikoi diçka për emancipimin e gruas por nuk shkoi deri atje sa të çrrënjoste mentalitetin patriarkal që fatkeqësisht dominon shoqëritë tona, në Kosovë dhe në Shqipëri. Flas për shqiptarët por edhe në vende të tjera të ballkanit dominanti mashkull është gjithshtu shumë i pranishëm. Unë mendoj se duhet bërë gjithmonë edhe më shumë për barazinë grua-burrë.Edhe në familjet nga më intelektualet ka gjithmonë një dallim midis vajzës dhe djalit. Ndryshimi i mentalitetit vjen me kulturën, vjen me shkollimin, me emancipimin e gjithë shoqërisë të grave dhe mbi të githa të bueeave. Gratë mund të luftojnë për të drejtat e tyre, por në qoftë se nuk emancipohen edhe burrat asnje ndryshim nuk mund të ndodhë. Nëse pushteti është mashkullor, në qoftë se ai i afron femrës, poste të rëndësishme vetëm si fasadë, nëse zgjedh për këto poste vetëm femra të cilat binden, dhe jo sepse ato kanë kapacitet, një personalitet dhe mendimin e tyre por vetëm se e luajnë mirë rolin e servilit atëhere nuk kemi ndryshuar asgjë në thelb.  Unë e admiroj femrën shqiptare, kam shkruajtur shumë për të. Lidershipi i Nënë Terezës, që është një lidership i njohur botërisht, e ka burimin tek gruaja shqiptare, për mendimin tim, ai është Lidershipi i Gruas shqiptare. Çfarë bëri Nënë Tereza? Nënë Tereza bëri atë që çdo nënë shqiptare bën në shtëpi: lan, pastron, mjekon atë që është i sëmurë. Nënë Tereza shkoi në vendin më të varfër, dhe bëri atë që quhet standartizim, që do të thotë përhapjen në shkallë të gjerë, apo masivizim e një shërbimi, që në një farë mënyre e ka shpikur dhe e bën Amerika. Nënë Tereza shkoi në vendin më të varfër dhe u ofroi një numri të madh të varfërish atë që di të bëjë më mirë nënat shqiptare: lajnë, fshijnë, pastrojnë. Mos të merremi vetëm me një numër intelektualësh në qytete, me elitën tonë, por le të flasim për nënën në shtëpi, e cila bën punët, lan, hekuros, palos, bën gjellën, i bën të gjitha dhe del edhe në punë. Ndoshta shumë do ta kritikojnë këtë që po them unë edhe të thonë që ku po jeton kjo, apo e ka pare me dylbi, jo, unë jetoj me hallet e gruas shqiptar këtu dhe e shoh mirë pozicionin e saj, por ndoshta jam nga të paktat që kam kurajon ta them që edhe në familjet shqiptare që jetojnë në perëndim, burri është akoma dominant, janë familje patriarkale. Për këtë arsye edhe festivalet si FemArt duhet të shtohen si kerpudhat.

KOHA VISION: Zonja Buda, cili është projekti yt i radhës për të cilën do të kishe mundësi të ndaje disa fjalë me shikuesit tanë?

Klara Buda: Projekti im i radhës, mbasi kam punuar një kohë të gjatë për krijimin e këtij këshillit për promovimin e paqes, do të largohem sepse kemi qenë nën patronazhin e qeverisë së Kosovës, do të largohem nga ky patronazh dhe do ta vazhdoj këtë aktivitet paqeje duke i dhënë atij një drejtim femëror. Kam një ide, e cila niset pikërisht nga lidershipi femëror shqiptar dhe një gjë që femra shqiptare di ta bëjë mirë është të pastroj. Duke u bazuar në këtë teori të pastrimit do fillojmë nga shtëpia, lagjja, për të përfunduar tek administrate, ku duhet të pastrohet gjithçka dhe këtë mund ta bëjë vetëm gruaja shqiptare sepse gruaja shqiptare është ajo e cila ka djemtë e humbur, gruaja shqiptare ëshë ajo që ka dhe e ndjen akoma më mire se ç’do të thotë të kesh vuajtur dhunën seksuale dhe insistoj këtu, ndoshta diçka që shumë pak flitet në shoqërinë kosovare, dhunimi si akt është nga gjërat më të tmerrshme dhe të dënueshme, dhe dhunimi është kriminal, dhe dhunuesi nuk ka etni, ai është kriminel, pra dhunimi mund të jetë bërë nga serbët, dhunimi mund të jetë bërë nga shqiptarët, dhunimi bëhet në mënyrë metaforike çdo ditë kur i merret fjala dhe nuk respektohet femra dhe nuk mendoj që një pushtet ku ka njerëz që janë akuzuar për për dhunim, do të bëjë diçka për gjetjen e autorëve të këtij krimi, dënimi e tyre dhe kthimin e të drejtës tek viktimat. Pra, e thashë me dy fjalë, që dhunimin e kemi jo vetëm në anën serbe por e kemi dhe në anën shqiptare dhe e kemi çdo ditë, në formë metaforike, kur nuk respektohet gruaja.

Zbardhi Ana Haxhi nga KTV

Botim origjinal i Klarabudapost, lejoht ribotimi vetëm duke cituar burimin Klarabudapost